همه سرشان را توی گوشی فرو کرده‌اند تا ببینند چه کسی، چه می‌گوید؟ تا به سرعت پاسخش را تایپ کنند یا با استیکری که گاهی هیچ شباهتی به احساس واقعی‌شان ندارد، ابراز احساسات کنند. اپ‌های پیام‌رسان آنقدر متنوع و در دسترس شده‌اند که یاهو مسنجر دارد به خاطره تبدیل می‌شود؛ خاطره پنجره‌ای که کنار صفحه ای‌میل باز می‌شد و صدای بلینگ آمدن یک پیام از یک دوست، شور و شعفی در دل کاربران به پا می‌کرد.
آن روزها که ناچار بودیم مقابل کامپیوتر یا لپ‌تاپ بنشینیم یا تبلت به‌دست با دوست و همکارمان چت کنیم هرگز تصور نمی‌کردیم روزی امکان گفت‌وگو با میلیون‌ها نفر در سراسر جهان در گوشی موبایلمان فراهم شود. آن روزها، ایموجی‌های یاهو مسنجر به نظر معجزه‌ای می‌آمد که می‌توانست بدون نیاز به کلمات احساسات ما را منتقل کند. حالا اما، دنیای اپلیکیشن‌های چت پر است از ایموجی و ایموتیکون و استیکرهای رنگارنگ؛ آنقدر که برای مسابقات فوتبال و والیبال و مناسبت‌هایی مانند عید و کریسمس و چهارشنبه‌سوری و ولنتاین و ماه رمضان هم شکلک و صورتک وجود دارد. دنیای جدید، حال حرف زدن ندارد، حس تایپ کردن هم ندارد؛ این استیکرها هستند که بر ارتباطات مجازی حکمرانی می‌کنند.
شاید به دلیل همین تحولات چشمگیر است که کمپانی یاهو نیز اعلام کرده تا 15 مردادماه نسخه قدیمی یاهو مسنجر را تعطیل خواهد کرد. مسنجری که خیلی‌ها نخستین چت خود را با آن تجربه کردند به زودی به نوستالژی دهه نخست قرن تبدیل می‌شود. این اپلیکیشن خاطره‌انگیز که در سال 1998 و با نام یاهو پیجر معرفی شد پس از 18 سال به فعالیت خود پایان می‌دهد تا کاربران یاهو را به استفاده از نسخه جدیدش تشویق کند.
یاهو در دسامبر سال گذشته میلادی نسخه جدید یاهو مسنجر را با ظاهری مدرن برای موبایل، وب و ای‌میل به بازار معرفی کرد. در این نسخه امکان ارسال هوشمند پیام‌ها، تصاویر و تصاویر گیف فراهم شده است. به نظر می‌رسد یاهو به خوبی دریافته برخی از سرویس‌های قدیمی‌اش دیگر طرفدار ندارد. اما چه شد که این غول پیام‌رسان جایگاه مقتدر خود را در دنیای مجازی گپ و گفت از دست داد؟
در دهه 90 میلادی، غول‌های اینترنتی جهان مانند AOL، YAHOO، یا Google اپلیکیشن‌های پیام‌رسان فوری (IM) خود را راه‌اندازی کردند تا کاربران‌شان بتوانند رایگان به یکدیگر پیام ارسال کنند. اما حالا، یعنی کمتر از دو دهه بعد، میلیون‌ها نفر در سراسر جهان از این اپ‌ها استفاده می‌کنند تا برای دوست یا فامیل‌شان پول بفرستند، کیف و کفش بخرند یا حتی در امور سیاسی یا اجتماعی جریان‌سازی یا مشارکت کنند. این تحول چشمگیر نشان می‌دهد برای بسیاری از کاربران گوشی‌های هوشمند، اپ‌های ساده ارسال پیام حالا به مرکز فعالیت‌های آنلاین تبدیل شده و نقش آن به حدی است که شبکه‌های اجتماعی پورتال مانند فیس‌بوک را به محاق رانده است.
برخلاف باور عموم، این پدیده مختص جهان در حال توسعه نیست. در آمریکا و اروپا و هر جای دیگر دنیا هم چت و ارسال فوری پیام روی تمام فعالیت‌های روزمره افراد سایه انداخته است. شاید به همین دلیل است که کمپانی‌های طراح این اپلیکیشن‌ها هر روز می‌کوشند تا اپ‌های خود را به سرویس‌های جدیدتری مجهز کنند و سهم بیشتری از دنیای کاربران برخط را به خود اختصاص دهند. پشت پرده این تحولات تکنولوژیک هم مثل هر بازار دیگری، معاملات میلیارد‌دلاری در جریان است.
در ابتدای سال 2016 کمپانی «اوبر تکنولوجیز» اعلام کرد با ارائه سرویسی مشابه وی‌چت چینی‌ها، امکان مهاجرت کاربران از اپ‌مسنجر کمپانی فیس‌بوک را فراهم خواهد کرد. گوگل هم اعلام کرد در حال طراحی یک اپ جدید برای چت است که هوش مصنوعی دارد. اسنپ‌چت -تنها اپلیکیشن چت‌های ناپایدار- نیز به دنبال ارسال اخبار است و استارت‌آپ «اسلک تکنولوجیز» هم از راه‌اندازی پلت‌فورمی برای چت در محل کار خبر داد که جایگزین مناسبی برای ای‌میل، در کسب و کارهای کوچک تا متوسط است.
فیس‌بوک که علاوه بر مسنجر خود مالک واتس‌آپ نیز هست (واتس‌آپ در حال حاضر با 900 میلیون کاربر، بزرگ‌ترین اپ پیام‌رسان دنیاست) اعلام کرده که با دقت مشغول مطالعه روی وی‌چت و دیگر اپ‌هاست و می‌خواهد اکوسیستمی مشابه آنها طراحی کند. این همه نشان می‌دهد هیچ تکنولوژی دیگری به اندازه اپ‌های ارسال فوری پیام در سیلیکون ولی مورد توجه قرار نمی‌گیرند. تحلیلگران می‌گویند اپ‌های ارسال پیام، مرکز و مبنای ایده‌آلی برای سایر خدمات به شمار می‌روند چرا که به راحتی به کار گرفته می‌شوند و کاربران بی‌شماری دارند که ساعت‌ها از وقت روزمره خود را در این دنیا می‌گذرانند.
فراز و فرود اپ‌های پیام‌رسان
اگر شاهد پیدایش مسنجرها در دهه 90 میلادی بوده‌اید به خوبی می‌دانید که پیشگامان این تکنولوژی حالا دیگر به تاریخ پیوسته‌اند. اولین اپ‌های پیام‌رسان مانند IMing فقط منشأ هیجان و سبب‌ساز سرگرمی نبودند؛ آنها انقلابی به پا کردند. ابداع پیام‌رسان‌های فوری، شیوه ارتباطات انسانی را برای همیشه دستخوش تغییر و تحول کرده است.
پیش از عصر اینترنت، تماس‌های تلفنی تنها شکل ارتباط فوری بود که افراد می‌توانستند از آن بهره ببرند. اما تماس‌های تلفنی، به ویژه با مناطق دوردست هزینه زیادی در برداشت و از آن مهم‌تر امکان گفت‌وگوی بیش از دو نفر در یک زمان میسر نبود. ابداع اینترنت و پیام‌رسان‌های فوری در دهه 1990 یکباره این امکان را فراهم کرد تا هر کس بتواند تنها با پرداخت هزینه اشتراک ماهانه اینترنت با هر کسی در هر جای دنیا زنده و آنی گفت‌وگو یا چت کند. از آن زمان تاکنون، بی‌آنکه بدانیم دنیای ارتباطات ما تغییر کرده است و از شکلک و صورتک و علامت‌های اختصاری و بدعت‌های نگارشی پر شده که هر از گاهی صدای متولیان و صاحب‌نظران فرهنگ و ادبیات و جامعه‌شناسی و روانشناسی را در می‌آورد.
چت آنلاین از آغاز تا امروز، راهی طولانی طی کرده است. حالا تالارهای گفت‌وگو (چت‌روم‌ها) به اپ‌های گوشی موبایل مانند مسنجر فیس‌بوک یا واتس‌آپ، یا شبکه‌های اجتماعی مانند توئیتر راه پیدا کرده‌اند. علاوه بر ارسال متن اکنون می‌توانیم اسناد و مدارک، ویدئو، تصویر، صدا و موسیقی را با دیگران همخوان کنیم. با اسکایپ یا گوگل هنگ‌اوت، فراتر از پیام‌رسانی فوری، به ویدئوکنفرانس دست پیدا کرده‌ایم و البته، هنوز اتفاقات و تحولات نوآورانه دیگری در راه است.
اما این انقلاب از کجا آغاز شد؟ کدام کمپانی‌ها با IMing به شهرت و موفقیت رسیدند و بر سر AIM و ICQ چه آمد؟ مروری بر راه دشوار اما خاطره‌انگیزی که پیام‌رسان‌ها از آغاز تا امروز پشت سر گذاشته‌اند، تصویر کامل‌تری از افت و خیز غول‌های چت در دنیای مجازی به دست می‌دهد:
■ 1996- ICQ نخستین پیام‌رسان فوری جهان از سوی کمپانی اسرائیلی میرابیلیس برای استفاده در کامپیوترهای شخصی، رونمایی شد.
■ 1997- AOL پیام‌رسان AIM را معرفی کرد. در این پیام‌رسان برای اولین بار فهرست دوستان وجود داشت و امکان چت صوتی نیز برای کاربران فراهم شد.
■ 1998- یاهو پیام‌رسان خود را با نام اولیه یاهو پیجر راه‌اندازی کرد.
■ 1999- MSN مسنجر با امکان تبادل آنلاین پیام و ای‌میل با بیش از 40 میلیون کاربر دارای هات‌میل رونمایی شد.
■ 2002- جهان شاهد راه‌اندازی اسکایپ بود؛ سرویسی که ارتباط با مخاطب را با آپشن‌های جدیدی نظیر وب‌کم و میکروفون فراهم کرد.
■ 2005- گوگل تاک برای رقابت با شهرت مسنجرهای MSN و AIM راه‌اندازی شد. در همین سال اولین فایل انیمیشنی «چشمک» به مسنجر MSN افزوده شد؛ تصویری که از نیاکان ایموجی‌ها و انیماتیکون‌های امروزی محسوب می‌شود.
■ 2009- واتس‌آپ به عنوان نخستین اپ مبتنی بر موبایل برای ارسال رایگان متن، ویدئو و صدا راه‌اندازی شد. بلافاصله پس از رونمایی از این اپ، کمپانی اپل سیستم نوتیفیکیشن (اطلاع‌رسانی) را برای گوشی‌های خود فعال کرد.
■ 2013- یاهو با حذف چت‌روم‌های عمومی که بخشی از یاهو مسنجر بودند، خدمات خود را ساده‌تر کرد. در همین سال اعلام شد موفقیت واتس‌آپ و چت رایگان آن، 5 /32 میلیارد دلار به ارائه‌دهندگان خدمات موبایل ضرر زده است!
■ و 2014- گوگل اعلام کرد سرویس‌های مختلف چت خود مانند گوگل تاک، گوگل پلاس، مسنجر و گوگل هنگ‌اوت را با یکدیگر ادغام می‌کند. به اعتقاد بسیاری، این پایان دوران طلایی گوگل تاک بود. در همین سال فیس‌بوک نیز اعلام کرد واتس‌آپ را به مبلغ 19 میلیارد دلار خریداری کرده است. در اکتبر 2014، MSN مسنجر با دنیای پیام‌رسان‌ها خداحافظی کرد و حالا، در آغاز سال 2016، یاهو مسنجر و مسنجر فیس‌بوک به حاشیه رانده شده‌اند و واتس‌آپ و اسکایپ بر بازار پیام‌رسان‌های فوری جهان حکومت می‌کنند.
حرف نزن، استیکر بفرست!
در سال گذشته میلادی کمپانی جی‌پی مورگان در آمریکا به عنوان بخشی از استراتژی خود برای کاهش هزینه‌ها به کارکنانی که ارتباط مستقیم با مشتریان نداشتند پیشنهاد داد تا میل صوتی خود را حذف کنند. 65 درصد از کارکنان از پیشنهاد استقبال کردند و کمپانی توانست سه میلیون دلار در هزینه‌های سالانه خود صرفه‌جویی کند. مدیران می‌گویند وقت این اقدام رسیده بود چرا که اغلب کارکنان به ویژه آنهایی که کمتر از 40 سال سن دارند برای ارتباطات شغلی به ای‌میل، پیام‌رسان‌های آنلاین و سایر شبکه‌های اجتماعی روی آورده‌اند. در طول یک دهه گذشته این تکنولوژی‌ها، پیش‌قراولان دنیای ارتباطات بوده‌اند، سبب بازتعریف اتیکت‌ها شده‌اند، تنش میان نسل‌های مختلف را زیادتر کرده‌اند و سبب بروز نگرانی‌هایی شده‌اند؛ اینکه آیا در آینده نزدیک ممکن است صدای تق و تق کیبورد یا لمس صفحه موبایل، جایگزین صدای افراد شود؟
اقدام کمپانی مورگان برای منع استفاده از سرویس ای‌میل صوتی نشان می‌دهد این تکنولوژی روزهای پایانی حیات خود را می‌گذراند. یک سال قبل که کمپانی کوکاکولا دست به اقدام مشابهی زد تنها شش درصد از کارکنان با آن همراهی کردند اما حالا بیش از 60 درصد ترجیح می‌دهند به جای حرف زدن، متن ارسال کنند. برخی از تحلیلگران بر این عقیده‌اند که این سرویس ارتباطی که تا چندی پیش از ضروری‌ترین‌ها به شمار می‌رفت اکنون به اندازه داس مایکروسافت یا کاغذ کاربن بی‌ربط و بی‌استفاده است!
مانند سایر تکنولوژی‌هایی که منسوخ می‌شوند، اینجا هم اولین مهاجران به سوی تکنولوژی‌های جدید جوانان خواهند بود. یکی از مطالعات موسسه گالوپ در سال 2014 این نکته را تایید می‌کند. 68 درصد از پاسخگویان بین 18 تا 29 سال در این مطالعه گفته‌اند روز گذشته «حجم زیادی» پیام ارسال کرده‌اند در حالی که تنها 26 درصد از افراد 50 تا 64 سال پاسخ مشابهی داده‌اند. یافته‌های کمپانی نیلسن هم نشان می‌دهد متوسط دقایق گفت‌وگوی تلفنی در جوانان 18 تا 38 سال از 1200 دقیقه در سال 2008 به 900 دقیقه در 2010 سال رسیده و در همین مدت حجم پیام‌های ارسال‌شده آنان بیش از دو برابر شده است.
اما مسنجرها به این اشتیاق قانع نیستند. آنها در رقابت با یکدیگر به روش‌هایی روی آوردند تا دنیای چت را بیش از پیش آسان و جذاب کنند و کاربران بیشتری را به سوی خود بخوانند. شعار آنها این است: وقت ندارید پیام بفرستید؟، با استیکرها حرفتان را بزنید. لاین، اولین اپ پیام‌رسانی بود که به فکر طراحی چنین استیکرهایی افتاد. در این اپ، خرس و خرگوش به جای افراد حرف می‌زنند؛
همدیگر را به میهمانی دعوت می‌کنند، دعوت را می‌پذیرند، رد می‌کنند، ناراحت می‌شوند یا ذوق می‌کنند! اما لاین تنها یکی از نرم‌افزارهایی است که به دنبال جذب سهم بیشتر از تجارت رو به رشد پیام‌رسان‌های مبتنی بر موبایل، به این کار روی آورده‌اند. چنین استارت‌آپ‌هایی دیگر تنها بر سر کاربران یا وقت آنها با هم رقابت نمی‌کنند. آنها برای بازتعریف شیوه ارتباط و ارسال پیام در میان نسل جوان با هم مسابقه گذاشته‌اند؛ نسلی که از شیوه‌های سنتی ارسال پیام مانند فیس‌بوک و یاهو مسنجر به اپ‌های جدید با امکانات بیشتر روی آورده است.
اپ‌هایی مانند «اسنپ چت» یا «بلینک»، با ایجاد جاذبه‌هایی در فوریت، ناپایداربودن پیام و حفظ حریم شخصی (به شکل پیام‌هایی که بلافاصله پس از ارسال و رویت پاک می‌شود) کوشیده‌اند کاربران بیشتری را جذب کنند. چنین اپ‌هایی به زودی از سوی غول‌هایی مانند «واتس‌آپ» که به کاربران خود اجازه ارسال و دریافت متن، صدا، تصویر، ویدئو را می‌داد بلعیده شدند. وایبر هم تلاش کرد در کنار ارسال متن مزیت تماس اینترنتی رایگان را به خدمات خود بیفزاید. استارت‌آپ ژاپنی «لاین» و اپ چینی «وی‌چت»، تجربه ارسال متن را برای کاربران خود با چاشنی استیکرها، بازی‌های اجتماعی و حتی پیش‌بینی هوا، مزه‌دارتر کردند.
بازار خرید و فروش مالکیت این اپ‌ها هم داغ‌داغ است. در سال 2013 اسنپ‌چت از سوی فیس‌بوک پیشنهادی مولتی میلیون‌دلاری دریافت کرد. این سایت در نهایت، واتس‌آپ را به قیمت 19 میلیارد دلار خریداری کرد. همزمان، «راکوتن» غول تجارت الکترونیک ژاپن نیز وایبر را 900 میلیون دلار خرید. یاهو نیز به دنبال خرید بلینک بود. در هر حال، چشم‌انداز مسنجرها همچنان رقابتی به نظر می‌رسد چرا که اپ‌های پیام‌رسان جدید بیش از فیس‌بوک و توئیتر دانلود می‌شوند و به کار می‌روند. شاید به این دلیل که کاربران این اپلیکیشن‌ها لازم نیست شبکه اجتماعی خود را از صفر بسازند چون اپ‌های مبتنی بر موبایل قادرند به دفتر تلفن، عکس‌ها و سایر داده‌های شخصی کاربر دسترسی پیدا کنند.
برخی تحلیلگران معتقدند پلت‌فورم‌های آسیایی تجربه‌ای غنی‌تر و جذاب‌تر را برای کاربران فراهم کرده‌اند اما دقیقاً به دلیل همین جذابیت که بیشتر مبتنی بر کاربرد گسترده استیکرها و ایموتیکو‌ن‌هاست، ترجمه اپ‌ها را برای سایر فرهنگ‌ها با دشواری روبه‌رو کرده است. به ویژه ترجمه این دنیا برای آمریکای شمالی به سختی امکان‌پذیر است. لاین یکی از اپ‌های آسیایی بود که پس از ناکامی در بازار آمریکا در سال 2013 اعلام کرد بر سایر بازارهای جهان تمرکز خواهد کرد. ایموجی‌ها و استیکرها هم دنیای ارتباطات آنلاین را متحول کرده‌اند.
آنها رفته‌رفته جای واژه را گرفته‌اند. نسلی که فرصت حرف زدن و حوصله تایپ کردن ندارد به واژه‌های کمتر و کمتر و حالا به ارسال شکلک و تصویر بسنده می‌کند و به جای آنکه بنویسد خوشحال است، حوصله ندارد یا تعجب کرده استیکر می‌فرستد. استیکرهایی که یک‌راست می‌روند سر اصل مطلب. اپ‌ها با استفاده از این خلاقیت توانسته‌اند الگوی تجاری قدرتمندی برای خود ایجاد کنند. در سال 2014 لاین به تنهایی توانست 600 میلیارد ین (معادل 590 میلیون دلار) از فروش استیکرها، بازی‌ها و تبلیغات درآمد کسب کند. مدیران این اپ می‌گویند طراحی استیکرها به پشتوانه مطالعات غنی و گسترده‌ای روی زبان، آداب و رسوم و حتی نیازهای بازار صورت می‌گیرد.
به عنوان مثال، مطالعات تیم طراحی این اپ نشان داده است در کشورهای اسلامی فرصت مناسبی برای فروش استیکرهای ویژه ماه رمضان وجود دارد. به همین دلیل تیم آقای واتانابه، استیکرهایی طراحی کردند که در آن خرس قهوه‌ای معروف لاین روزه‌دار است و برای خرگوش سرشناس این اپ، دعای خیر می‌کند! در نقطه مقابل کاربران آمریکایی استیکرهایی را ترجیح می‌دهند که صریح باشد و جایی برای سوءبرداشت باقی نگذارد. به همین سبب استیکرهای ورژن آمریکایی همه جا لبخند به لب دارند و حرف‌های خوب می‌زنند: عالی بود! احسنت! دمت گرم!
باید به خاطر داشت همین حالا، 5 /2 میلیارد نفر در سراسر جهان دست‌کم از یکی از اپ‌های پیام‌رسان استفاده می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود این تعداد تا سال 2018 به 6 /3 میلیارد نفر برسد؛ چیزی نزدیک به 90 درصد از کل جمعیت جهان که به اینترنت دسترسی دارند! چت به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی آنلاین ما بدل شده است. فرقی نمی‌کند چند غول دیگر مانند یاهو مسنجر یا گوگل تاک به تاریخ بپیوندند، دنیای تکنولوژی هرلحظه در حال زایش ابزار جدیدی برای پیام‌رسانی فوری است. این دنیا، امکانات، کاربردها، مزایا و معایب آن را باید شناخت و شناساند.
