ژاپن جزو سه غول تولید تکنولوژی است اما…
«چند روز قبل در یکی از لایوهایی که داشتم میزبان من سوالی پرسید که آن سوال چند روز ذهن مرا به خودش مشغول کرده بود. همین باعث شد من درباره آن موضوع مطالعه کنم. سوال میزبان من درباره تغییر ذائقه مردم ما و اشتیاق آنها برای تعویض خانه و محل سکونت در مقایسه با مردم ژاپن بود که من در آن لایو به صورت خلاصه به ایشان گفتم این مسائل در ژاپن خیلی متداول نیست. اما از آن جایی که ذهن خودم هم درگیر موضوع شده بود درباره فرهنگ مصرف‌گرایی در ایران و ژاپن بیشتر تحقیق کردم و امروز دوست دارم در یک جمع‌بندی به آن بپردازم.
می‌دانید که ژاپن در کنار آمریکا و چین یکی از سه غول جهانی تولید تکنولوژی است. این سه کشور دارای بزرگترین کمپانی‌های تکنولوژی و البته صاحب غول‌های خودروسازی هستند. برخی اسامی این شرکت‌ها برای ما ایرانی‌ها آشناست اما ما اسم خیلی از شرکت‌های بزرگ ژاپن را تا امروز حتی نشنیده‌ایم؛ مثل خودروسازی دایهاتسو یا برند محبوب لوازم خانگی زوجیروشی. نکته مهم درباره این برندهای لوازم خانگی این است که این شرکت‌ها هرسال با تکنولوژی جدیدتر و به‌روزتری محصولات‌شان تولید می‌کنند و این محصولات در تمام محلات و خیابان‌های ژاپن به مردم عرضه می‌شود و می‌توان آنها را به راحتی را دید و خرید. تعداد کارخانه‌های اصلی و فرعی هر برند بسیار زیاد است و تعداد تولیدات هم بی‌نهایت بالا. پس رقابت فروش وجود دارد و همین بازار و محصولات را جذاب‌تر می‌کند. همچنین شما در تمام ژاپن با داشتن یک کردیت کارت می‌توانید هر کالایی را به صورت اقساطی خرید کنید و چون تقریباً اکثر مردم ژاپن از حداقل حقوق برخوردار هستند، دسترسی و خرید برایشان کار خیلی ساده‌ای است. اقساط طولانی و بهره بسیار ناچیز بهترین فرصت برای خرید از فروشگاه‌های این شرکت‌هاست که در سراسر ژاپن حضور دارند. علاوه بر تمام تولیدات داخلی، باید بدانیم که بیشترین حجم واردات ژاپن از چین است. یعنی به همان میزانی که کالای ژاپنی در بازار وجود دارد، کالای چینی باکیفیت، البته بسیار متنوع‌تر و زیباتر، هم در بازار هست که مجموع اینها خرید را آسان‌تر و جذاب‌تر می‌کند.
اگر جای مردم ژاپن بودیم چه می‌کردیم؟
خب، حالا قبل از اینکه بحث ژاپن را ادامه بدهیم، می‌خواهم در مورد ایران صحبت کنم. فرض کنید همه این شرایطی که گفتم مربوط به ایران است؛ تولیدات بی‌نهایت، بازار متنوع و دسترسی و خرید آسان. لطفاً چند لحظه از ادامه خواندن مطلب دست نگه دارید و با در نظر گرفتن فرهنگ ایرانی، رفتار خودتان در این شرایط را تصور کنید. فرض کنیم شما هر سال قبل از سال تحویل می‌توانید آخرین مدل‌های مبلمان و لوازم آشپزخانه و دکوراسیون و… را به صورت اقساط کم بهره بخرید و خانه و زندگی‌تان را کاملاً نونوار کنید. همچنین فرض کنید بیش از نود درصد خانواده‌های کشور حقوق مناسب برای خرید این محصولات را دارند. خیلی تصور خوشایندی است. نه؟ خب حالا که چند دقیقه این تصور شیک و لذت‌بخش از زندگی را داشتید، برویم سر سوال مهم بعدی:
بعد از خرید لوازم جدید، با اجناس و لوازم و وسایل قبلی‌تان که قدیمی شده‌اند چه کار می‌کنید؟ همین ابتدا باید توجه کنیم از آنجا که در فرض ما همه مردم کشور یک سطح مشابهی از قدرت خرید دارند، کسی به اجناس کهنه شما نیاز ندارد! پس می‌ماند چند راه دیگر. می‌شود اجناس کهنه را فروخت، بازیافت کرد یا صرفاً به عنوان زباله نابود کرد. درست است؟ حالت اول: اجناس کهنه شما به جز از طرف قشر دانشجو و مهاجرین موقت، مشتری ندارد. همچنین اگر آنها را به کشورهای همسایه بفروشید، خیلی زود با اعتراض سازمان‌های بین‌المللی مواجه می‌شوید که شما را به خاطر اینکه کشورهای دیگر را به سطل زباله زائدات خودتان تبدیل کرده‌اید محکوم می‌کنند. بازیافت کردن هم محدودیت‌های زیادی دارد و سرمایه زیادی می‌خواهد. حتی ژاپن هم نمی‌تواند تمام زائداتش را بازیافت کند. نابود کردن هم یعنی به وجود آوردن دره‌ها و دشت‌ها و جنگل‌هایی پر از زباله. حالا همه اینها اگر در دیگر کشورها که وسعت زیادی دارند ممکن باشد، در ژاپن ممکن نیست. ژاپن کشوری کوچک با جمعیتی زیاد است. درباره این جلوتر توضیح می‌دهم.
برای ژاپنی‌ها اول دوام و کیفیت کالا مهم است
بنابراین، به دلیل معایبی که فروش و بازیافت و نابود کردن زباله‌ها دارد، ژاپن به این مسیرها توجه نکرده است. همین باعث شده است که برای ژاپنی‌ها در درجه اول فقط دوام مهم باشد. پیش از این حتی قیافه و ظاهر هم برایشان هیچ اهمیتی نداشت و فقط به دوام و کیفیت کالا توجه داشتند. مثلاً ژاپنی‌ها همیشه از کفش‌های خیلی ساده اما کاملاً راحت، محکم و بادوامی استفاده می‌کردند که البته کاملاً غیرجذاب بودند. با ورود کالاهای چینی به بازار، که سعی می‌کردند زیبایی ظاهری را هم داشته باشند، ژاپنی‌ها برای اینکه در رقابت با چینی‌ها شکست نخورند، کمی از انرژی و توان خودشان را صرف ظاهر کفش‌های تولیدی‌شان هم کردند. با این وجود فرهنگ ژاپنی تغییر زیادی نکرد و همچنان مردم کالای بادوام ولو غیر جذاب داخلی را به کالای جذاب خارجی ترجیح می‌دهند. این بار دلیل دیگری هم وجود دارد.
به نظرتان چرا مردم ژاپن کالای ولو غیرجذاب داخلی را به کالای جذاب خارجی ترجیح می‌دهند؟ متأسفانه جواب سوال قبلی «عرق ملی» نیست! همانطور که گفتم ژاپن، چین و آمریکا هر سه از بزرگترین تولیدکنندگان تکنولوژی هستند و از طرفی هر سه کشور بزرگترین تولیدکننده زباله الکتریکی و غیر الکتریکی جهان. برای آمریکا و چین به خاطر وسعت زیاد سرزمین‌شان این مسأله مشکل چندان ترسناک به حساب نمی‌آید، اما برای ژاپن خیلی خیلی ترسناک است. بنابراین راه حل ژاپنی‌ها برای رفع مشکلات‌شان در رابطه با زباله و پسماند الکتریکی و غیرالکتریکی، سیاست‌گذاری صحیح برای کاهش مصرف‌گرایی بود. چه سیاستی؟ ایجاد هزینه‌های سنگین برای دور ریز کالا و زباله! بله. برخلاف کشورهای درحال توسعه مثل ایران، در ژاپن دور ریختن زباله، برای شما هزینه بسیار سنگینی خواهد داشت. توضیح می‌دهم.
در ژاپن برای تولید هر زباله‌ای باید به شهرداری پول بدهید
تصور کنید در یک مجتمع زندگی می‌کنید و طبق شرایط قبل، هر زمان که دوست دارید می‌توانید خرید کنید. جلوی مجتمع شما چه شکلی است؟ کوه زباله‌ای از کالاها و وسایل قدیمی که با خرید وسایل جدید راهی آشغالی می‌شدند! و این اتفاقی بود که ژاپن اگر دیرتر اقدام می‌کرد با آن مواجه می‌شد. مساحت ژاپن کمتر از یک چهارم ایران است و کل مناطق قابل سکونت ژاپن به اندازه استان اصفهان! یعنی جمعیت ۱۲۵ میلیون نفری ژاپن در مساحتی به اندازه شهر اصفهان زندگی می‌کنند! با چنین شرایطی اگر همچنان مردم آزادانه زباله تولید می‌کردند، ژاپن زیر زباله مدفون می‌شد!
از آن طرف، بازیافت کردن بسیار هزینه‌بر است. خب راه حل چیست؟ این است که پول جمع‌آوری و مدیریت زباله‌ها را از خود تولیدکننده زباله بگیریم! این کاری است که ژاپن کرد. ما در ژاپن برای حمل زباله‌هامان به شهرداری پول می‌دهیم! یعنی بخشی از پول شارژ ماهانه مجتمع ما به شهرداری پرداخته می‌شود تا ماهی فقط یک روز، فقط یک روز!، ایشان با ماشین مخصوص حمل کاغذشان تشریف بیاورند و کاغذها را ببرند! پول یازیافت و جمع‌آوری دیگر زباله‌ها هم به طرق مختلف از مردم گرفته می‌شود. درواقع باید بگویم شما برای هرگونه زباله باید به شهرداری و دولت پول بدهید؛ از زباله‌های بزرگ بگیرید تا پلاستیک و کاغذ. در چنین شرایطی است که شما تلاش می‌کنید تا جایی که می‌توانید کمتر زباله تولید کنید. شاید راه حل شما برای دور زدن این هزینه‌ها استفاده از سطل‌های زباله عمومی باشد! متأسفانه باید عرض کنم در ژاپن، به جز در ایستگاه‌های قطار و برخی فروشگاه‌ها، سطل زباله عمومی وجود ندارد! این یعنی اگر زباله تولید کنید باید توی کیف‌تان با خودتان به منزل ببرید.
پر هزینه‌ترین بازیافت زباله خانگی هم محصولات برقی و الکتریکی هستند. شما برای هر تکه زباله الکتریکی باید کلی پول پرداخت کنید. ممکن است بگویید جایی زباله را سر به نیست می‌کنیم! اما کجا؟ بیرون شهر؟ با هزینهبالای بنزین در ژاپن، برای کسی به‌صرفه نیست که تا بیرون شهر فقط برای پرت کردن زباله رانندگی کند! در ضمن دیگر افرادی که از قانون پیروی می‌کنند و برای بازیافت زباله‌شان پول می‌دهند، وقتی چنین رفتاری از شما ببینند حتماً گزارش شما را به پلیس خواهند داد. به خصوص که برای دفن و تولید غیراصولی و غیرقانونی زباله مجازات‌های سنگینی وجود دارد که عرض می‌کنم.
اسباب‌کشی، کابوس مردم ژاپن
همینجا خب است اشاره کنم که یکی از کابوس‌های شهروندان ژاپن اسباب‌کشی است. چرا که بسیاری از لوازم منازل، که یا غیر ضروری یا کهنه هستند، در طول اسباب‌کشی آسیب خواهند دید. اما با این وجود شما نمی‌توانید به بهانه اسباب‌کشی لوازم قدیمی، کهنه و بدون مصرف خودتان را بیرون بریزید. دور ریختن لوازم خانه یعنی هزینه بسیار زیاد! تازه این غیر از هزینه وحشتناک خود اسباب‌کشی در ژاپن است. این است که مجبور هستید یا اسباب‌کشی نکنید، یا وسیله‌ای دور نریزید و این یعنی شما باید لوازمی خریده باشید که زود خراب نشوند و هیچوقت لازم نباشد آنها را دور بریزید. با دانستن این نکات است که متوجه می‌شوید فرهنگ این کشور چگونه به صورت ناخودآگاه شما را تشویق می‌کند در خرید لوازم مورد نیازتان بهترین و بالاترین کیفیت را انتخاب کنید تا بتوانید مدت بسیار بسیار طولانی‌تری از آن محصول استفاده کنید. به همین خاطر است که لوازم برقی مثل تلویزیون، یخچال، ماکروفر و … برای اکثر مردم ژاپن حداقل بیست سال استفاده می‌شود. ژاپنی‌ها صبر زیادی برای خریدن کالای باکیفیت دارند. صبر می‌کنند و جنس عالی می‌خرند. خرید کردن برای آنها به دنبال مد رفتن و تغییر ذائقه نیست، نیازی است که باید به بهترین شکل رفع شود.
پرداخت هزینه هنگفت برای انتقال نخاله‌های ساختمانی
برخلاف ایران که در زمان ساخت و ساز یا تخریب، شما می‌توانید به راحتی نخاله‌های ساختمانی را بیرون شهرها تخلیه کنید، قوانین ژاپن در این زمینه وحشتناک هستند. در ژاپن تک تک متریال سازنده خانه باید از هم جدا شوند و اینگونه نیست که خانه را تخریب کنید و نخاله‌اش را بیرون از شهر دفن کنید. بعد از تفکیک متریال خانه، از سنگ و آهن و چوب و … کمپانی‌های زیادی هستند که این مواد را از شما تحویل می‌گیرند. این شرکت‌ها در ازای حداقل دو هزار دلاری که از شما می‌گیرند متریال سازنده خانه را از شما می‌گیرند و برای بازیافت به مکان‌های دیگر می‌برند. توجه کردید؟ یعنی در هنگام تخریب یا تعمیر خانه، باید هم پول بدهید هم لوازم را! چوب، گچ، آهن، سنگ، خاک، بتن و… هرکدام از این مواد به یک کمپانی بازیافت داده می‌شود و هزینه سنگینی هم به آنها پرداخته می‌شود. هرکدام از این مواد بعدها در بخش‌های مختلف بازیافت و استفاده مجدد می‌شوند. تازه همه اینها برای زباله‌هایی است که قابلیت تفکیک دارند. شما باید برای سه تن خاک و زباله‌ای که امکان تفکیک ندارند، هزار تا هزار و پانصد دلار بپردازید تا زباله شما را قبول کنند!
در بحث نوسازی هم همینطور است. فکر کنید قرار است کابینت‌های آشپزخانه‌تان را تعویض کنید. علاوه بر پول زیاد و سنگین برای خرید کابینت‌های جدید، شما باید مبلغی تا یک سوم پول کابینت‌های جدید را هم بپردازید تا شهرداری کابینت‌های قبلی‌تان را ببرد. با این ترفندها است که تولید زباله کنترل می‌شود. درواقع هرکسی که زباله بیشتری تولید کند باید پول بیشتری هم پرداخت کند.
در ژاپن سطل آشغال عمومی وجود ندارد!
نکته بسیار مهم این است که همه این کارها قدم به قدم و با آموزش بسیار گسترده از طریق مدارس و رسانه‌ها انجام شده است. سال اولی که ما به ژاپن آمدیم، سال ۲۰۱۵، هنوز سطل‌های زباله در خیابان‌ها وجود داشتند، اما به فاصله کوتاهی جمع شدند. هر خارجی به محض ورود به ژاپن کتابچه‌ای دریافت می‌کند که در در آن درباره چگونگی مدیریت و تفکیک زباله‌های خانگی به آنها توضیح می‌دهد. قوانین هر منطقه و شهر کاملاً با دیگر مناطق و شهرها متفاوت است اما هدف نهایی یکی است؛ کاهش تولید زباله.
مهمترین نکته در همه‌گیری این نوع رفتار با زباله و لوازم «فرهنگ حفظ و نگهداری» است که در زبان انگلیسی maintenance گفته می‌شود. این فرهنگ چنان وارد زندگی مردم ژاپن شده که شما رد پای آن را در کل ژاپن می‌بینید؛ از کفش و کیف و لباس بگیرید تا ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها. مردم ژاپن از وسائل‌شان مراقبت می‌کنند و همیشه در بودجه‌های شهرداری‌ها ردیفی هم برای مراقبت و نگهداری وجود دارد. این تفاوت اصلی فرهنگ مصرف مردم ژاپن با فرهنگ مصرف مردم خاورمیانه و ایران است. ما اعتقاد داریم هر چیزی را تا جایی باید مصرف کنیم که خراب شود. وقتی خراب شود آن را دور می‌اندازیم. اما ژاپنی‌ها هرچیزی را بعد از هربار استفاده یا بعد از یک دوره منظم، دائماً بازبینی می‌کنند تا کوچک‌ترین خرابی‌ها و اشکالات را هم رفع کنند. این‌طوری است که در ژاپن یک وسیله برقی سی سال عمر می‌کند یا یک خانه هشتاد نود سال سر پاست!
حبس و مجازات سنگین برای دفع غیرقانونی زباله!
ضمناً در ژاپن تعمیرگاه‌های زیادی وجود ندارد! این سیاست کمپانی‌ها برای فروش کالای بیشتر است، اما یک مسأله مهم آموزش حفظ و نگهداری به مردم است. کتاب‌ها و مجلات بی‌شماری هستند که تعمیر و نگهداری و بازیافت لوازم در منزل را آموزش می‌دهند. حتی بخشی از کتاب‌های درسی بچه‌ها در مورد چگونگی مراقبت و تعمیر لوازم خانگی است!
در پایان خوب است اشاره‌ای به مجازات دفع غیرقانونی زباله در ژاپن داشته باشم. جالب است بدانید که در خیابان‌های ژاپن به چند زبان زنده دنیا نوشته‌اند «در صورت مشاهده دفع غیر قانونی زباله، با پلیس ۱۱۰ تماس بگیرید». دفع غیرقانونی چیست؟ لوازم بزرگ مثل کمد، دوچرخه، تختخواب و هرچیز دیگری. حالا مجازات دفع غیرقانونی ضایعات چیست؟ حبس، پنج سال سلب اجازه کار و کسب درآمد، و همچنین ده میلیون ین! ده میلیون ین، حقوق چندین سال یک فرد بازنشسته است. از همین قوانین می‌توانید بفهمید که دفع قانونی و غیرقانونی زباله در در ژاپن چقدر اهمیت دارد و ژاپنی‌ها با چه فرهنگ و قوانین و سختگیری توانسته‌اند به یک نوع فرهنگ مصرف سالم و درست و منطقی دست پیدا کنند.
