همه چیز درباره «فوبی»، ترسی در همین حوالی!

به عنوان نمونه، سعدی شیرازی در «گلستان» اثر ارزشمند و یگانه خود، در یکی از داستانک های که در حکایت هفتم از باب نخست این کتاب با عنوان «در سیرت پادشاهان» نقل کرده، جدای از مفاهیم حکمت آمیز، پرده از اختلال روانی برداشته که بسیاری از مردم به نوعی به آن مبتلا هستند.

شیخ اجل در این داستانک، ماجرای غلامی عجمی را روایت می کند، که حین سفری دریایی، از همراهی پادشاه و نشستن در کشتی، به علت ترس از «آب» خودداری می کند و در آخر حکیمی دانا با پی بردن موضوع - اختلال روانی -، علاج رفع ترس غلام عجمی را انداختن وی در آب(روش درمانی غرقه سازی) بیان می کند.

سعدی در این داستانک به اختلال روانی اشاره دارد که در مباحث روانشناسی از آن به عنوان «فوبی» یا «فوبیا» یاد می شود.

در فهرست مبتلایان به فوبی، افزون بر این غلام بخت برگشته، نام شخصیت های مشهور از ژولیوس سزار، اسکندر مقدونی، ناپلئون بناپارت، هانری سوم، بنیتو موسولینی گرفته تا آندره آغاسی تنیسور مشهور جهان و استیون اسپیلبرگ کارگردان برجسته سینما مشاهده می شود.

شاید شنیدن این نکته که سیاستمدار قدرتمندی چون ناپلئون بناپارت که روزی اروپا را به تسخیر خود در آورد، از گربه می ترسیده، جالب باشد.

و یا اینکه «دنیس برگ کمپ» ستاره سرشناس فوتبال هلند وجهان، که در مستطیل سبز، با شگردهای خود جادو می آفرید، از سوار شدن در هواپیما وحشت داشت و برای حضور در مسابقات با به جان خریدن مسافت های زیاد، همواره قطار را برای رسیدن به اردوی تیم ملی بر می گزید.

 فوبی چیست؟
فوبی، برگرفته از واژه یونانی «فوبوس» نام خدای ترس در اساطیر یونانی است که با زدن نقاب به صورت و پوشیدن زره بر تن، برای ترساندن دشمنان در صحنه ظاهر می شده است.

از فوبی در مباحث روانشناسی به عنوان بیماری «نوروتیک» و زیر مجموعه «اختلالات اضطرابی» یاد می شود و در کتاب «آسیب شناسی روانی» تالیف دکتر حسین آزاد، فوبی ترسی دائمی از بعضی اشیا یا موقعیت ها که هیچ خطر واقعی برای تشخیص نداشته و بی تناسب با جدی بودن واقعی آنها اغراق آمیز شده، تعریف شده است.

به باور روانشناسان، اغلب افراد ممکن است ترس های بی دلیل کمی داشته باشند اما در فوبی این ترس شدید است.

افراد مبتلا غالبا می پذیرند که هیچ دلیلی وجود ندارد که از چنین شی یا موقعیتی بترسد اما بیان می کنند که قادر نیستند خود را از آن رها سازند و اگر به جای اجتناب از موقعیت ترس آور، کوشش کنند بدان نزدیک شوند، اضطراب بر آنان مستولی شده و ممکن است به احساس خفیف ناراحتی و فشار، تا حمله اضطرابی شدید منتهی شود.

 انواع فوبی
روانشناسان برای فوبی سه طبقه شامل ترس از مکان های سرباز(agrophobia)، ترس اجتماعی(social phobia) و ترس ساده(simple phobia) تعریف کرده اند.

ترس از وارد شدن به مکان های نا آشنا متداولترین فوبی طبقه اول است.

ترس اجتماعی عبارت است از ترس وناراحتی از تماس و ارتباط با افراد بویژه در موقعیت های که ممکن است توسط دیگران مورد توجه و ارزیابی قرار گیرد.

به عنوان نمونه ترس از صحبت کردن در جمع، ترس از عمل کردن در برابر دیگران، ترس از دستشویی عمومی، ترس از خوردن در حضور دیگران و ترس از تحقیر و شرمساز شدن.
 
ترس ساده نیز انواع گوناگون از ترس های غیر منطقی مانند ترس از تاریکی، بلندی، حیوانات، بیماری و غیر را در بر می گیرد.

در مجموعه متداول ترین فوبی ها به شرح ذیل است:

- «اکروفوبیا»(acrophobia) ترس از مکان های بلند
- «آگرافوبیا»(agraphobia) ترس از مکان های باز
- «الگوفوبیا»(algophobia) ترس از درد
- «کلاستروفوبیا»(claustrophobia) ترس از مکان های بسته
- «هماتوفوبیا»(hematophobia) ترس از خون
- «هایدروفوبیا»(hydrophobia) ترس از آب
- «میسوفوببا»(mysophobia) ترس از آلوده شدن
- «نیکتوفوبیا»(nyctophobia) ترس از تاریکی
- «فوتوفوبیا»(photophobia) ترس از نور
- «زوفوبیا»(zoophobia) ترس از حیوان

در این پیوند نباید فراموش کرد که پدیده های معاصر و به روز نیز افزون بر فواید خود، فوبی های دیگری را برای سرنوشت بشر اضطراب زده رقم زده اند، نمونه آن «مونو فوبیا» است که بر اساس آن، بیشتر کاربران تلفن همراه در صورت عدم دسترسی به موبایل دچار استرس و پریشانی می شوند!

فرق ترس و فوبی
استاد روانشناسی دانشگاه علوم پزشکی ایران در این باره به ما  می گوید: فوبی در حقیقت ترسی روانشناختی است که منجر به اجتناب از موقعیت نمی شود در حالیکه بیمار آن را تهدید تلقی می کند.

دکتر مهرداد کاظم زاده عطوفی می افزاید: در فوبی، فرد با یک تهدید واقعی روبرو نیست اما دچار تجربه اضطراب می شود؛ ترس، منشاء مشخص و تهدید کننده دارد بطور مثال هنگامی که فردی با اسلحه وارد شده یا حیوان درنده ای به سمت مردم حمله می کند یا حتی شنیدن صدای سهمگین، با پدیده ترس واقعی روبرو هستیم و بدن هر فردی بطور خودکار دچار علائم عصبی سمپاتیک (پخش اصلی سیستم عصبی خودکار بدن) مانند ضربان قلب بالا و گشادی مردمک های چشم می شود.

 این ترس، اصل نیست
استاد روانشناسی دانشگاه علوم پزشکی ایران می گوید: ترس در بیماری فوبی، اصل نیست یعنی ترس واقعی که ناشی از پدیده های حقیقی باشد، نیست بطور مثال فردی از حضور در جمع و اینکه مورد قضاوت دیگران قرار گیرد، می ترسد.

عطوفی می افزاید: برخی افراد از ارتفاع می ترسند و حتی حاضر نیستند به پشت بام خانه خود بروند یا فرد دیگری از آب می ترسد درحالیکه «آب» به خودی خود ترس ندارد. با این وجود علائم فوبی همانند ترس واقعی است.

کابوس هایی که رنگ واقعیت به خود می گیرند
استاد روانشناسی دانشگاه علوم پزشکی ایران می گوید: ترس های روانشناختی فوبی ناشی از تجربه های واقعی یا ذهنی فرد هستند بطور مثال فردی در گذشته در موقعیتی قرار گرفته که اضطراب شدید را تجربه کرده و پس از گذر از آن تجربه، ردپای آن همچنان باقی مانده است.
عطوفی می افزاید: بطور مثال فردی تجربه ترسی از حیوانات در کودکی یا نوجوانی داشته و پس از بزرگسالی نیز از حیوانات بی آزار می ترسد یا حتی برخی افراد تجربه های ذهنی دارند بطور مثال در دوران کودکی، داستانی شنیده اند و در ذهن تکرار می کنند که اگر این اتفاق برای من بیافتد، چه می شود.

فوبی ریشه در کودکی دارد
روانشناس بالینی دانشگاه علوم پزشکی ایران درباره سن شروع فوبی می گوید:‌ فوبی معمولا بعد از دوره نوجوانی، تشخیص داده می شود؛ ریشه شیوع بسیاری از فوبی ها در دوره کودکی و نوجوانی است.

عطوفی ادامه می دهد: بطور مثل «ترس اجتماعی» - social phobia - بیماری که در آن فرد می ترسد تحت قضاوت دیگران قرار گیرد - ریشه در دوره کودکی و نوجوانی دارد.

   نه ... شاخصه اصلی فوبی
این استاد دانشکده علوم رفتاری خاطرنشان می کند: به لحاظ تشخیصی، هنگامی می گوییم شخصی فوبیی دارد که عاملی او را دچار اضطراب شدید کرده و او را وادار به اجتناب از موقعیت کند.

عطوفی می افزاید: بطور مثال کسی که فوبی ارتفاع دارد از رفتن به مکان های بلند، اجتناب می کند.

چند نفر در کشور فوبیا دارند؟
گفته می شود 4 تا 8 درصد مردم آمریکا به یکی از انواع فوبی مبتلا هستند اما آمار و ارقام در ایران مشخص نیست البته براساس آخرین پیمایش ملی کشور(89 تا 90)، آمارها در گروه سنی 14 تا 65 سال نشان می دهد که 23.6 درصد مردم از یک اختلال روان رنج می برند که نیاز است برای درمان آن به متخصصان روانشناس و روانپزشک مراجعه کنند اما چقدر از این افراد فوبی دارند، معلوم نیست.

استاد روانشناسی دانشگاه علوم پزشکی ایران در این باره می گوید: آمارها در این زمینه متفاوت است و دانستن آمار دقیق، کمکی به جمعیت هدف - مبتلایان به فوبی - نمی کند.

شایع ترین انواع فوبی
90 درصد فوبی ها، ترس از چیزهای خیلی کوچکی هستند که اصلا ترس ندارند و به گفته عطوفی، ترس اجتماعی، ترس از ارتفاع و ترس از فضاهای بسته مانند آسانسور و اتاق، شایع ترین انواع فوبی به شمار می روند.

وی تاکید می کند: فوبی از گروه اختلالات اضطرابی به شمار می رود و بطور مثال فردی که ترس از اجتماع دارد در مواجهه با فضاهای شلوغ دچار اضطراب شدید می شود.

روانشناس دانشگاه علوم پزشکی ایران می گوید: ترس از حیوانات نوعی از فوبی است که به «زوفوبیا» - zoophobia - معروف بوده و در آن شخص از حیواناتی مانند سوسک یا اردک، ترس شدید دارد.

عطوفی می افزاید: این نوع از فوبی مربوط به آدمهایی است که زندگی طبیعی آنان درگیر حیوانات است و بطور مثال برای فردی که در شهر زندگی می کند ترس از اردک معنا ندارد چون در آن موقعیت قرار نمی گیرد که بخواهد از آن بترسد. مقابله با فوبی
روانشناس بالینی می گوید: اگر بیمار مبتلا به فوبی از رفتار مواجهی استفاده کند، بهبود پیدا خواهد کرد، بطور مثال اگر از حیوانی می ترسد باید با آن حیوان مواجهه شود.

عطوفی می افزاید: همچنین برخی تکنیک های روانشناسی وجود دارند که از میزان حساسیت ترس به عاملی که از آن می ترسد، می کاهند.

وی تصریح می کند: برخی انواع فوبی نیز خود به خود بهبود پیدا می کنند، بطور مثال فردی مبتلا به ترس اجتماعی است و همیشه از آن اجتناب می کرده اما ناگهان اتفاقی می افتد که مجبور است در آن موقعیت قرار گیرد؛ تکرار قرار گرفتن در این موقعیت به مرور فوبی را از بین می برد.

عظوفی تاکید می کند: فوبی، بیماری خوش خیمی بوده و خوب درمان می شود اما باید برای درمان آن اقدام کرد.